MÜBADELE, İMAR VE İSKÂN VEKÂLETİ (KURULUŞU, TEŞKİLÂT YAPISI VE FAALİYETLERİ)

Yazar: ERCAN ÇELEBİ
Danışman: DOÇ.DR. MEHMET EVSİLE
Yer Bilgisi: Ondokuz Mayıs Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Tarih Anabilim Dalı
Konu: Tarih

Doktora Tezi (2005)

“Türkiye ve Yunanistan arasında 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan’da imzalanan ‘Mübadele Sözleşmesi’, tarihte ilk defa örneği görülen resmî ve zorunlu bir göç belgesi niteliğindeydi. Türkiye ve Yunanistan’ı ahali değişimine iten sebepler çok farklı olmakla birlikte, Yunanistan’ın 1829’da kurulmasından sonra sınırları içerisindeki Yunanlı olmayan milletleri tasfiyeye yönelik faaliyetleri ve bu çerçevede Türklere uygulana gelen baskı ve mezalimler; Anadolu’da bulunan Rumların I. Dünya Savaşı sonrası ve Millî Mücadele yıllarındaki tutumları ve Türkiye’nin nüfusa olan ihtiyacı gibi genel sebepler, taraflar arasında bir mübadele sözleşmesini zorunlu kılmış; Lozan’da yapılan görüşmeler neticesinde Yunanistan’daki Türkler ile Anadolu’daki Rumların karşılıklı olarak değişimi öngörülmüş ve Batı Trakya Türkleri ile İstanbul Rumları bu değişimden muaf tutulmuşlardır. Osmanlı dönemi göç hareketleri her ne kadar göçmenlere ait işlerle ilgili hususlarda deneyimler kazandırmışsa da, göçmen işleriyle ilgili kalıcı ve ilmî esaslara göre hareket edebilen bir teşkilât oluşturulamamıştır. Bu sebeple ‘Mübadele Sözleşmesi’ ne tâbi olarak gelecek olan mübadillerin nakilleri, geçici beslenme ve barınma sorunlarının çözümlenmesi, mübadillerin mesleklerine ve geldikleri bölgelerin iklimlerine uygun mıntıkalara yerleştirilmeleri, mübadillerin yeni toplumsal yapıya uyumlarının sağlanması gibi zor ve kapsamlı işlerin üstesinden gelinebilmesi için yeni bir teşkilâta ihtiyaç duyulmuştur. Bu maksatla mübadeleye dair işlerle ilgilenmek üzere, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde, kurulacak olan yeni teşkilâtın Başvekâlete bağlı bir genel müdürlük ya da ayrı bir vekâlet kurulması yönündeki tartışmalardan sonra, bir vekâlet kurulmasına karar verilmiş ve 13 Ekim 1923 tarihinde ‘Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti’ kurulmuştur. Yeni vekâlet, merkez ve taşra teşkilâtını oluşturması, bütçesini belirlemesi, mübadillerin nakilleri, geçici beslenme-barınma sorunlarının çözümlenmesi ve iskânlarına dair temel ilkeleri belirlemesinden sonra, mevcut imkânlar çerçevesinde mübadeleye dair işleri yürütmeye çalışmıştır. Bununla birlikte Selanik, Kavala gibi liman şehirlerinde meydana gelen yığılmalar mübadiller arasında açlık ve çeşitli hastalıklara sebebiyet verirken, özellikle kış aylarında nakliyat işi çok güç gerçekleşmiş, zaman zaman yeteri miktarda vapur bulundurulamadığından nakliyat işinde sıkıntılarla karşılaşılmıştır. Özellikle mübadillerin kendileri için belirlenmiş olan iskân mıntıkalarına yerleştirilmeleri konusunda da önemli sorunların yaşandığı görülmektedir. Millî Mücadele’ye sahne olmuş olan Eğe ve Karadeniz Bölgesi’nde uğranılan tahribat ve yıkım; Rumlar, Ermeni ve Yahudilerden kalan terk edilmiş malların korunamaması ve bir kısım kimselerce işgal edilmesi, bir ‘mesken bunalımını’ beraberinde getirmiş, bu da iskân işlerini geciktirmiştir. Mübadele îmar ve İskân Vekâleti, İİ Aralık 1923’te lağvedilerek Dahiliye Vekâleti’ne bağlı bir genel müdürlük haline getirilmiştir. Vekâlet kaldırıldığında mübadillerin neredeyse tamamı Türkiye’ye nakledilmiş, % 91’i iskân edilmiş, önemli bir kısmı üretici duruma getirilmiş bulunuyordu.”